آنان‌كه كفر ورزيدند و مانع راه

آنان‌كه كفر ورزيدند و مانع راه خدا شدند به ضلالت عميق و بعيدي افتاده‌اند و حقيقت امر اين است كه خداي متعال هرگز نخواسته است كافران و ستمگران را مشمول مغفرت خود بگرداند و مشيت او بر اين تعلق نگرفته است كه آنان را بعد از مرگ به راهي مگر راه جهنم هدايت كند، جهنمي كه در آن ابدي خواهند ماند و اين براي خدا آسان است. همچنان‌که قبلاً عرض شد؛ قرآن مي‌فرمايد: «حَتَّى إِذَا جَاء أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُون». پس در آن عالم کافران متوجه انحراف و ضرر خود مي‌شوند و تقاضاي برگشت مي‌كنند، ولي ديگر فرصت‌ها از دست رفته است و آنها شخصيتي براي خود ساخته‌اند كه نتيجه‌اي جز سير به سوي جهنم ندارند، هرچند كه در آن عالَم غفلت از بين مي‌رود و فطرت بيدار مي‌شود و مي‌بينند كه چه بلايي بر سر خود آورده‌اند و خودِ آن پشيماني نيز عذاب را شديدتر مي‌كند، ولي جز راهي كه در دنيا انتخاب كرده‌اند راهي در مقابلشان نيست، و جزئيات افكار و عقايد و اوصاف و اعمال، هر كدام چهره خاص برزخي و قيامتي خود را دارند و همه هم براي او عذاب دهنده و صورتِ راه ضلالتِ زندگي دنيوي است كه در عالم برزخ در آنها قرار مي‌گيرند و با مرگ، آن‌ شرايط عذاب‌دهنده ظاهر مي‌شود. انسان منحرف بعد از مرگ هم در راه ضلالت قرار مي‌گيرد و آن راه را با اراده‌اي که ملکه او شده است - بر خلاف ميل فطري‌اش- ادامه مي‌دهد و معذّب مي‌شود و مي‌فهمد راه نادرستي است و مي‌خواهد از آن فرار كند ولي نمي‌تواند، چون از شخصيتي مي‌خواهد فرار كند كه در طول عمر ساخته است. بنا به فرمايش امام خميني«رحمة‌الله‌عليه»: «برزخ‌؛ همان بقاي انس با طبيعت است... و لذا برزخِ هركس با برزخ سايرين متفاوت است و توقف در عالم قبر به نسبت به انس اشخاص به دار طبيعت بستگي دارد، ولي با اين حال منافات ندارد كه همه در قيامت مجتمع باشند، چون در عالم آخرت، مكان و زمان نيست، همه مجتمع‌اند و اهل جهنّم و بهشت همديگر را مي‌بينند». ادامه راه ضلالت و راه هدايت در آخرت، يكي نيست پس طبق مباحث گذشته روشن شد؛ صراط مستقيم عبودي كه طريق الي‌الله است، راه تكامل بوده و از زندگي دنيوي شروع شده است و دنباله‌اش در عوالم بعد از مرگ به تناسب عوالم، يكي پس از ديگري مي‌آيد و انسان موحّد با طي‌کردن اين راه در عوالم اُخروي، از نقائص وجودي و معايب و رنگ‌ها و تعلق‌ها و حجاب‌ها به تدريج پاك شده و چهره اصلي انساني يافته و متناسب عالم قرب و لقاء مي‌گردد. ولي راه ضلالت و كفر اين چنين نيست، و ادامه داشتن آن به صورت تكاملي نيست، بلكه صورت‌هاي باطني راه باطل به ترتيب براي انسان ظاهر مي‌گردد و انسان در هر عالمي از عوالم ضلالت، در صورتي از صورت‌هاي باطنيِ راه انتخابي دنيوي خود قرار مي‌گيرد و همچنان سير مي‌كند تا روز لقاي پروردگار، كه در آن روز و در آن عالم صورت اصلي اين راه كه طريقي است به سوي غضب حق و آتش جهنم و عذاب‌هاي دائمي آن، در برابر انسان منحرف ظاهر خواهد شد. برزخ يا اولين عالم در برگشت انسان به سوي حق روح انسان با آماده شدن تركيب مادي بدن در دوره جنيني، در بدن دميده مي‌شود و از آن سوي تركيب بدني، يعني از سويِ عالم غيب، آن روح در بدن دميده مي‌شود، و اين تا وقتي است كه اين تركيب مادي بدن صلاحيت پذيرش تجلي روح را در خود دارد و لذا روح به آن بدن تعلق دارد و همين كه به مقتضاي علل و عواملي، اين صلاحيت از ميان رفت، روح هم از اين بدن منقطع شده و در نظام ديگري وارد مي‌شود كه به آن «عالم برزخ» يا «عالم قبر» مي‌گويند كه اولين عالم از عوالم بعد از دنياست و طبق قاعده «اِنّا لِلّهِ وَ اِنّا اِلَيْهِ راجِعُون» برگشت به سوي خدا براي روح شروع مي‌شود. چنانچه قرآن مي‌فرمايد: «كَما بَدَأنا اَوَّلَ خَلْقٍ نُعيدُهُ» همان طور كه در ابتدا خلق را ايجاد كرديم و آن‌ها را تا عالم ماده سير داديم، برمي‌گردانيم. چنانچه در بحث ماهيت مرگ و با توجه به آيات 99 و 100 سوره مؤمنون ملاحظه کرديد: اولاً: انسان‌ها وقتي مي‌ميرند نابود نمي‌شوند، بلكه در عالمي قرار مي‌گيرند كه حس و ادراك دارند و اگر كافر باشند، از زندگي دنيايي خود پشيمان مي‌شوند و تقاضاي برگشت به دنيا را دارند. ثانياً: آن عالم، عالم قيامت نيست، چون خداوند مي‌فرمايد: آن‌ها تا روز قيامت در آن عالم هستند. پس نشان مي‌دهد در عين اين‌كه آن‌جا دنيا نيست، قيامت هم نيست، بلكه بين دنيا و قيامت است كه اصطلاحاً به آن برزخ، يعني عالم بين دنيا و قيامت مي‌گويند. از جهتي هم به آن قيامت صغري مي‌گويند چون بعضي از آثار قيامت را دارد و منظور از قبر همين برزخ است كه براي مؤمن باغي است از باغ‌هاي بهشت و براي كافر حفره‌اي است از حفره‌هاي جهنم. چنانچه حضرت سجاد فرمود: «وَاللهِ اِنَّ الْقَبْرَ لَروُضَةٍ مِنْ رياضِ الْجَنَّةِ اَوْ حُفْرَةٍ مِنْ حُفَرِالنّار». در مورد حضور مؤمنان در عالم برزخ قرآن داستان مؤمن آل‌فرعون را مطرح مي‌كند كه چون آن مرد الهي در دستگاه فرعون زندگي مي‌كرد و به پشتيباني حضرت موسي در آمد، او را كشتند، قرآن از قول آن مرد الهي پس از كشته شدن مطرح مي‌كند كه: «قالَ يا لَيْتَ قَوْمي يَعْلَمون، بِما غَفَرَلي رَبّي وَ جَعَلَني مِنَ الْمُكْرَمين» اي كاش قوم من مي‌دانستند خداوند چگونه پس از كشته‌شدن، با من برخورد ‌كرد و مرا مورد غفران خود قرار داد و اكرام نمود. اين برخورد كريمانة پروردگار با او، مسلم در نشئه قيامت نيست، چرا كه هنوز قيامت برپا نشده و اين در حالي است كه آن مرد در دنيا هم نيست، پس معلوم است آن عالمي است كه نه دنيا است و نه قيامت، كه به آن برزخ مي‌گويند. امام صادق فرمودند: شيعيان ما كلهم به شفاعت پيامبر و اوصياي پيامبر در بهشت‌اند، ولكن به خدا قسم من نگران آنها در برزخ هستم. كه راوي مي‌پرسد: برزخ كجاست؟ حضرت مي‌فرمايند: « برزخ همان قبر است، از روز مرگ انسان تا روز قيامت». كه اين روايت نشان مي‌دهد كه حتي شيعيان براي خالص شدن، مراحل سختي را در برزخ بايد پشت سربگذارند. در مورد حيات بين زندگي دنيا و عالَم قيامت قرآن مي‌فرمايد: «وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ‌الْعَذابِ، اَلنّارُ يعْرَضُونَ عَلَيها غُدُوّاً وَ عَشِياً وَ يوْمَ تَقُومُ‌السّاعَةُ اَدْخِلُوا آلَ فِرْعَونَ اَشَدَّ الْعَذابِ» عذاب ناراحت کننده آتش، فرعونيان را احاطه کرد، هر بامداد و شامگاه بر آن آتش عرضه مي‌شوند و آن‌گاه که قيامت به‌پا شود (گفته مي‌شود) فرعونيان را در شديدترين عذاب داخل نماييد. اين آية کريمه دو نوع عذاب براي فرعونيان ذکر مي‌کند، يکي قبل از قيامت که از آن به «سوء‌العذاب» تعبير شده است و آن اين است که روزي دوبار بر آتش عرضه شوند، بدون آن‌که وارد آن گردند، دوم عذاب بعد از قيامت که از آن به «اشدالعذاب» تعبير شده است که فرمان مي‌رسد آن‌ها را داخل آتش نماييد. پس معلوم است هم اکنون که فرعونيان هر بامداد و شامگاه در عذاب قرار مي‌گيرند، بايد نشئه‌اي باشد که اين عذاب هم‌اکنون واقع مي‌شود و آن نشئه همان برزخ است. همان‌طور که اميرالمؤمنين‌علي در توضيح و تفسير اين آيه فرموده‌اند عذاب اول مربوط به عالم برزخ است و در عالم برزخ به تبع عالم دنيا صبح و شام و هفته و ماه و سال هست، برخلاف عذابِ دوم که مربوط به عالم قيامت است و در آن‌جا صبح و شام و هفته و ماه و غيره وجود ندارد. در روايات و اخباري که از رسول‌اکرم و اميرالمؤمنين و ساير ائمه‌اطهار رسيده در بارة عالم برزخ و حيات اهل ايمان و عذاب اهل معصيت در اين مرحله تأکيد فراوان شده است که ذيلاً چند نمونه از آن‌ها خدمت عزيزان عرضه مي‌شود. حضرت امام جعفرصادق فرموده است:
غم عشق...